Michael Antolović – Prikaz knjige – Annika Mombauer, “Die Julikrise. Europas Weg in den Ersten Weltkrieg”, München 2014, 128 str.
U nepreglednoj literaturi čije je objavljivanje podstakla stogodišnjica početka Prvog svetskog rata naročitu pažnju istorijske nauke i dalje privlači pitanje uzroka ove „iskonske katastrofe XX veka” te je svoj prilog ovoj temi dala i britanska istoričarka Annika Mombauer (rođ. 1967). Usredsređena u svojim istraživanjima na istoriju Nemačke početkom XX veka, ona je, pored monografije posvećene interpretacijama uzroka Prvog svetskog rata u istoriografiji (Uzroci Prvog svetskog rata. Sporenja i saglasnosti, originalno englesko izdanje 2002, srpsko 2013 [hrvatsko 2014]), objavila i opsežnu studiju o Helmuthu Moltkeu Mlađem, načelniku nemačkog generalštaba, zbornik diplomatskih i vojnih dokumenata o uzrocima Prvog svetskog rata (The Origins of the First World War: Diplomatic and Military Documents, 2013) dok bi uskoro trebalo da bude objavljena i „komparativna istorija” bitke na Marni (The Battle of the Marne, 1914. A comparative history, 2014).
U obimom nevelikoj knjizi pod nazivom Julska kriza. Put Evrope u Prvi svetski rat, Annika Mombauer je sažela svoja ranija istraživanja predočivši ih u sintezi posvećenoj diplomatskim aktivnostima velikih evropskih sila tokom „Julske krize” 1914. godine. Nakon kratkog uvoda u kome je ukazala na vodeće pristupe koji su obeležili istoriografiju o „Julskoj krizi” tokom prethodnih 100 godina, ona je svoje izlaganje strukturirala unutar pet poglavlja u kojima je analizirala osobenosti predratne diplomatije (str. 15-26), Sarajevski atentat (str. 26-34) i prve reakcije evropskih vlada na njega (str. 34-60), austro-ugarski ultimatum Srbiji (str. 60-77), pokušaje posredovanja velikih sila (str. 77-95), mobilizaciju i izbijanje svetskog rata (str. 95-116) za kojima slede zaključno razmatranje (str. 117-122) te popis literature i registar ličnih imena (str. 123-128).
Ukazujući na permanentne krize koje su obeležavale odnose među evropskim silama na početku XX veka, Annika Mombauer ističe da „veliki evropski rat nikako nije bio neizbežan”. S obzirom na to da su brojne međunarodne krize (od Marokanske 1905, zaključno s aferom Limana Sandersa u jesen 1913) okončane mirnim putem, ona smatra da je ključno pitanje zašto je „Julska kriza” prerasla u svetski sukob? Jedan od mogućih odgovora ona pronalazi u činjenici da je Sarajevski atentat među velikim evropskim silama, koje su sve imale razrađene ratne planove i sisteme mobilizacije milionskih armija, proizveo osećanja „paranoje, straha i precenjivanja sopstvenih sposobnosti” koja su doprinela tome da kriza preraste u „dugo priželjkivani rat”. Ukazujući na najvažnije činjenice vezane za ubistvo nadvojvode Franza Ferdinanda, autorka je Sarajevski atentat sagledala u kontekstu raširene prakse atentata na istaknute političke ličnosti na prelomu XIX i XX veka. Istakavši razliku između oficijelnih izraza žaljenja za pogibijom nadvojvode i njegove supruge i osećanja izvesnog rasterećenja koje je nastupilo u pojedinim diplomatskim krugovima u kojima prestolonaslednik nije bio omiljen, autorka je ukazala i na podeljenost mišljenja u državnom vrhu Austrougarske – dok je načelnik Generalštaba Conrad von Hötzendorf, kao i bezbroj puta ranije zastupao energičnu vojnu akciju protiv Srbije, car Franz Joseph i ugarski predsednik vlade István Tisza u početku su iskazivali uzdržanost prema ratnom rešenju. Budući da se austrougarski državni vrh opredelio za rat protiv Srbije tek nakon „blanko čeka” koji je nemački car Wilhelm II ustupio svojim saveznicima, autorka smatra nespornim da je „držanje Nemačke bilo ključno za ishod krize” (str. 39), odnosno, da je njena neograničena podrška ratnim ambicijama Austrougarske predstavljala „ključni trenutak u Julskoj krizi” (str. 43). Pri tome, od značaja je i njen sud da „ne postoji nikakva sumnja da su donosioci odluka u Beču i Berlinu ciljali na to da se izazove rat sa Srbijom” (str. 57) s obzirom na to da nisu raspolagali uverljivim dokazima o saučesništvu srpske vlade u pripremanju atentatu.
Ova nastojanja dobila su svoj puni izraz u austrougarskom ultimatumu Srbiji čime je „Julska kriza” od spora dveju država prerasla u međunarodnu krizu čije je diplomatsko rešenje bilo onemogućeno činjenicom da državni vrh Nemačke i Austrougarske nije stremio njenoj „deeskalaciji”. Odatle su inicijative pojedinih velikih sila, prvenstveno Velike Britanije, za posredovanjem u diplomatskom rešavanju sukoba tokom odlučujuće faze „Julske krize” (23-28. jul) bile osujećene nespremnošću nemačkog državnog vrha da prihvati sazivanje međunarodne konferencije i napadom Austrougarske na Srbiju. Prema tome, uručenjem neprihvatljivog ultimatuma te objavom rata Austrougarska je načinila dva odlučujuća koraka koji su uslovili prerastanje lokalnog diplomatskog sukoba u svetski rat (str. 82). Istovremeno, državno vođstvo Nemačke nije bilo spremno na izbegavanje rata već je smeralo isključivo da predstojeći rat „vodi pod najboljim mogućim uslovima” (str. 85) nastojeći, pri tome, da „prepusti drugim silama da načine prvi korak kako bi time delovale kao agresori” (str. 71). Odatle Annika Mombauer zaključuje da je, uprkos rasprostranjene spremnosti za vođenjem rata kod većine evropskih sila, „najveći deo odgovornosti za izbijanje rata na odlukama Austrougarske i Nemačke” (str. 117) koje su od samog izbijanja „Julske krize” planirale njeno ratno rešenje. Pri tome, dok je Austrougarska imala za cilj prvenstveno rat protiv Srbije, Nemačka je, pružajući podršku svom savezniku, nastojala prvenstveno da porazi Francusku i Rusiju i na taj način uspostavi svoju dominaciju na evropskom kontinentu.
Uprkos tome što u savremenoj nauci ne postoji „uniformnost mišljenja” u pogledu uzroka Prvog svetskog rata, ovo pitanje je nakon sto godina delimično izgubilo svoju raniju političku relevantnost te ga je moguće istraživati „bez mržnje i pristrasnosti”. Odgovornost Centralnih sila, prvenstveno Nemačkog Reicha, za pokretanje rata utvrđena čl. 231 Versailleskog mirovnog ugovora, da bi docnije bila dokumentovana istoriografskim radovima Fritza Fischera i njegovih sledbenika, podvrgnuta je reviziji u jednom delu savremene istoriografije. Dok australijski istoričar Christopher Clark drži da su za izbijanje rata bile odgovorne sve velike sile, pojedini istoričari zastupaju stanovište da su u tome ključnu ulogu imale Francuska (Stefan Schmidt), odnosno, Rusija (Sean McMeekin). Odbijajući novo/staro tumačenje prema kome su evropske sile 1914. prosto „bespomoćno skliznule u rat koji niko nije želeo” ili, pak, da su rat prouzrokovale „profesionalne greške” male grupe diplomata, političara i vojnika, autorka smatra da „takva relativizacija odgovornosti ne može da izdrži kritičko preispitivanje”. Sledeći „ortodoksno” Fischerovo stanovište, ona smatra neupitnim odgovornost Nemačke i Austrougarske čije su političke elite u julu 1914. donele odluke o pokretanju rata kako bi ostvarile svoje spoljnopolitičke ciljeve.
Najslabiji delovi knjige Annike Mombauer jesu oni u kojima prosuđuje o južnoslovenskim prostorima. Osim spornih ocena o nadvojvodi Ferdinandu kao osobi spremnoj na ustupke zahtevima narodnosti, „čoveku mira” i „najboljem prijatelju Rusije” (str. 29), posebno pada u oči krajnje štur i stereotipan prikaz organizacije Mlada Bosna i njenih pripadnika kao nacionalista spremnih da „žrtvuju život za velikosrpsku stvar” (str. 30). Naime, autorka u potpunosti prenebregava jugoslovenski karakter ove organizacije koja je borbu za nacionalno oslobođenje smatrala neodvojivom od borbe za socijalnu emancipaciju i modernizaciju polufeudalnog bosansko-hercegovačkog društva. Pri tome, valja naglasiti da, inače izrazito akribična autorka, iz nepoznatih razloga nije koristila radove srpskih istoričara koji su dostupni na engleskom jeziku – imamo na umu, pre svega, klasično ostvarenje Vladimira Dedijera The Road to Sarajevo (1966) kao i standardno delo Andreja Mitrovića Serbia’s Great War 1914‒1918 (2007). Istovremeno, pada u oči i pogrešno pisanje pojedinih srpskih ličnih imena – Bogdan Žerajić (Bogdan Žeraji), Cvjetko Popović (Civijetko Popović), Ljuba Jovanović (Ljuba Jordanović) te Miroslav Spalajković (Miroslav Spalaijcović).
Uprkos rečenim nedostacima, smatramo da je Annika Mombauer uspela da pruži vrlo uspešnu i faktografski bogatu istoriografsku sintezu međunarodnih odnosa tokom „Julske krize” 1914. koja je utemeljena na izvanrednoj erudiciji i suverenom poznavanju izvora i literature. Autorkin pristup odlikuje i produbljena analiza istorijskih događaja i procesa, odmereni sudovi i oprezni zaključci pri čemu su uzroci Prvog svetskog rata sagledani unutar šireg konteksta evropske istorije. Imajući na umu pomenute činjenice, smatramo da je Annika Mombauer u svom radu ponudila uravnotežen i objektivan prikaz glavnih činilaca koji su određivali odnose između velikih evropskih sila i koji su, na koncu, doveli do izbijanja svetskog rata.
Michael Antolović
Prikaz je prvotno objavljen u Analima Pravnog fakulteta u Beogradu (vol. 63, no. 1, 2015, str. 326-329), a ovdje ga dogovorno prenosimo jer bi zbog povećanog interesa za Prvi svjetski rat mogao zanimati i hrvatske čitatelje.