Vladan Vukliš, „Jugosloveni i Španski građanski rat“
Iz štampe je izašla knjiga Jugosloveni i Španski građanski rat dr Vladana Vukliša. Radi se o dopunjenom tekstu doktorske disertacije odbranjene na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci 2022. godine, koji sada predstavlja prvu sveobuhvatnu monografsku naučnu studiju o učešću Jugoslovena u Španskom građanskom ratu i odnosu političkih elita i javnog mnjenja Kraljevine Jugoslavije prema ovom epohalnom događaju. Nastajući na materijalima koji se čuvaju u arhivskim ustanovama od Moskve, preko bivše Jugoslavije, do Amsterdama i Pariza, ovu monografiju čini 656 stranica knjiškog bloka sa bogatim naučnim aparatom. Izdanje je ilustrovano kartama i fotografijama. Izdavači studije su Arhiv Republike Srpske, Čigoja štampa (Beograd) i Udruženje arhivskih radnika Republike Srpske. Recenzenti izdanja su prof. dr Milan Ristović (Univerzitet u Beogradu), dr Olga Manojlović Pintar (Institut za noviju istoriju Srbije) i prof. dr Vjeran Pavlaković (Sveučilište u Rijeci).
Struktura ove knjige je sljedeća: tekst je podijeljen u osam poglavlja, pri čemu prvo služi kao istorijski uvod, dok posljednje služi kao pregledni epilog, praćen kraćim zaključkom. Prvo poglavlje, “Daleki horizonti”, daje pregled istorije odnosa Južnih Slovena i naroda na Iberijskom poluostrvu. Kraćim ekspozeom pokriven je period od dolaska Sefarda na Balkan, preko habsburško–osmanske ere, do ostvarivanja kulturnih kontakata u 19. vijeku. Tu se tretira i uzajamna percepcija, kako kroz skromne napise u štampi, tako i kroz ostvarenja prvih putopisaca s početka 20. vijeka. Detaljniji je opis diplomatskih i trgovinskih veza tokom prve polovine stoljeća, sve do izbijanja rata 1936. godine. Nastavak ovog poglavlja donosi pregled španske istorije od pada imperije potkraj 19. vijeka do stvaranja Republike. Tu se u fokus stavlja politička i društvena istorija, sa posebnim osvrtom na društvene klase, radnički pokret i političke stranke, koje je važno razumjeti kao subjekte ratne predistorije. Konačno, ovdje je opisan početak rata i njegovo trajanje do uključenja stranaca u sukob.
Drugo poglavlje, “Intervencija i solidarnost”, hronološki pokriva vrijeme od intervencije stranih sila u španskom konfliktu do završetka prve bitke za Madrid u novembru 1936. godine. Ovdje se problematizuje pitanje stranih učesnika, njihovih motiva, kao i ulaska Italije i Njemačke u ovaj rat. Takođe, daje se istorijska perspektiva Sovjetskog Saveza, Kominterne i komunističkog pokreta, sa ciljem razumijevanja uloge španskih komunista. Uz radničke milicije, opisuju se i prvi jugoslovenski dobrovoljci u ratu. Poglavlje potom obrađuje istoriju KPJ, njeno uključenje u špansku kampanju i osnivanje punkta u Parizu. Ovdje se posebno obrađuje i odlazak prvih grupa političkih emigranata iz Sovjetskog Saveza.
Treće poglavlje, “Jugoslovensko predratište”, počinje opisom pozicije režima Milana Stojadinovića, a nastavlja se analizom javnog mnjenja, prevenstveno, pisanja štampe. Takođe, obrađuje se rad diplomatske službe Kraljevine Jugoslavije, odnosno Poslanstva u Madridu. Najveći dio ovog poglavlja posvećen je organizaciji punktova za slanje dobrovoljaca iz Jugoslavije u Španiju, a detaljno je opisana propala akcija slanja većeg broja ljudi brodom koji je rukovodstvo KPJ unajmilo u Francuskoj. Ovim dijelom teksta moguće je pratiti postepeno pomjeranje pozicija Stojadinovićeve vlade, sa deklarativne neutralnosti prema represivnom modelu djelovanja, kojim se najavljuje približavanje države fašističkom bloku.
Četvrto poglavlje, “Iberijski rovovi”, tretira jugoslovensko učešće u ratu u Španiji od nove 1937. godine. Hronološki, ono pokriva period bitaka oko Malage, Harame i Gvadalahare, do proljeća iste godine. Poglavlje počinje analizom motiva, socijalne pozadine i političkih profila dobrovoljaca. Posebno se obrađuju motivi onih koji iz Sovjetskog Saveza odlaze u trenutku jačanja Staljinovog terora, kao i način na koji je ovaj proces dotaknuo Špansku Republiku. Ovdje se obrađuje i ulazak Jugoslovena u službe baze Interbrigada u Albaseti. Dosta je prostora posvećeno i pitanju grupisanja Jugoslovena u dvije jedinice, bataljonima “Dimitrov” i “Đaković”, radu Blagoja Parovića kao predstavnika KPJ i pokretanju novina Dimitrovac.
Peto poglavlje, “Sumnja i povjerenje”, hronološki pokriva nešto širi period, mada težište ostaje na ljetu 1937. godine, sa posebnim osvrtom, što se vojne istorije tiče, na pad sjeverne zone i bitku za Brunete. Ovdje se opisuje odnos Jugoslovena prema unutrašnjem rascjepu u Republici, tretira pitanje Jugoslovena među španskim anarhistima i daje pregled jugoslovenskih boraca po različitim rodovima vojske i jedinicama. Posebno je obrađeno pitanje rada kontraobavještajnih službi, dok se uz njega tretira i problematika represije.
Šesto poglavlje, “Magla i povlačenje”, počinje sa padom Milana Gorkića, dotadašnjeg generalnog sekretara KPJ, u ljeto 1937. godine. Ovo poglavlje najviše je posvećeno političkoj istoriji koja se nastavlja u tonovima posljedica ovog događaja, posebno iz perspektive Božidara Maslarića, tada Parovićevog nasljednika na mjestu predstavnika KPJ u Španiji. Pored opisa istorije saniteta i rada Jugoslovena u toj službi, u ovom poglavlju obrađen je i duži odmor jugoslovenskih jedinica u Aragonu tokom zime 1937–1938. godine. Što se tiče vojne istorije, ona počinje Saragoskom operacijom u avgustu 1937, a završava se povlačenjem internacionalaca u jesen 1938. godine. Konačni poraz Republike kratko je opisan u narednom poglavlju.
Sedmo poglavlje, “Neutralna diktatura?”, nastavlja priču o pojačavanju cenzure u Kraljevini Jugoslaviji, odnosno okretanju zemlje ka bloku fašističkih država. Na ove procese vezana je reporterska i obavještajna misija Miloša Crnjanskog u Frankovoj, nacionalističkoj Španiji, kao i posjeta opozicionog političara Dragoljuba Jovanovića, vođe “lijevih” zemljoradnika, Španskoj Republici. Ovo poglavlje takođe tretira sljedeće teme: publikacije i propaganda političke ljevice tokom 1937–1938, propaganda Katoličke crkve i hrvatkih desničara, odnos Vlatka Mačeka, vođe najveće opozicione stranke, prema ratu u Španiji, pitanje ratovanja jugoslovenskih desničara na strani generala Franka i pitanje narodnofrontovske i nacionalne propagande KPJ. Najvažnije, ovo poglavlje razmatra odnos režima prema ratu u Španiji sve do njegovog završetka, što se odnosi na razvoj službenih stavova, trgovinu sa zaraćenim stranama, pitanje diplomatskih predstavništava i problem konačnog priznanja “Nacionalne” Španije.
Posljednje poglavlje teksta, pod naslovom “Ratna emigracija”, odnosi se na sve ono što dolazi nakon završetka Španskog građanskog rata. Hronološki, radi se o tri različite faze: period do početka okupacije Jugoslavije, vrijeme Drugog svjetskog rata i poslijeratna epoha. Nekoliko aktera djeluje kroz ove etape: veterani Španskog rata, republikanska emigracija i nekoliko državnih formacija — dvije Jugoslavije, okupacioni režimi i Frankova Španija. Naravno, ovaj dio teksta odnosi se na posljedice rata u njihovom dugom trajanju, bez pretenzije da rekonstruiše totalitet ovih kombinovanih istorija, ali je i ovdje dat detaljniji fokus u nekoliko elemenata. To su, posebno, boravak španskih boraca u francuskim logorima, akcija za njihov povratak u Jugoslaviju, njihovo učešće u kreiranju i vođenju Narodnooslobodilačke vojske, učešće u pokretu otpora u Francuskoj, kao i njihova uloga u izgradnji socijalističke Jugoslavije, uz prateći istorijat odnosa u trouglu između zvaničnog Beograda, Frankovog Madrida i španske republikanske emigracije.
Izvor: