Michael Antolović – In memoriam – Đorđe Stanković (1944–2017)
Nakon kraće bolesti, u Beogradu je 9. avgusta 2017. preminuo istaknuti srpski i jugoslovenski istoričar Đorđe Stanković. Rođen 21. januara 1944. u Sloboštini, Stanković je, nakon završene gimnazije u Slavonskoj Požegi, studirao istoriju na Filozofskom fakultetu u Beogradu na kome je diplomirao 1966. godine. Poslediplomske studije okončao je 1969. odbranom magistarskog rada Radikalna stranka i hrvatsko pitanje 1921-1923. da bi, pod mentorstvom profesora Jovana Marjanovića, 1979. na istom fakultetu doktorirao sa disertacijom pod nazivom Nikola Pašić i stvaranje jugoslovenske države 1914–1921. Na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu prošao je sva nastavna zvanja – od asistenta (1969), preko docenta (1980) i vanrednog profesora (1985) do redovnog profesora (1990). U svojoj nastavnoj karijeri obavljao je i funkciju prodekana Filozofskog fakulteta (1987–1989) da bi tokom više od dve decenije (od 1990. do odlaska u penziju 2012) bio šef Katedre za istoriju Jugoslavije. Aktivan u strukovnim istorijskim udruženjima, profesor Stanković je obavljao i dužnost predsednika Društva istoričara Srbije i sekretara Saveza istorijskih društava Jugoslavije da bi, istovremeno, bio i član uredništava nekih od najznačajnijih naučnih časopisa u bivšoj Jugoslaviji kao što su Istorijski glasnik, Jugoslovenski istorijski časopis i Marksistička misao.
Naučna interesovanja najavljena doktorskim radom Đorđe Stanković je nastavio da neguje tokom svoje čitave, inače, veoma plodne naučne karijere – sredinom 1980-ih godina objavio je dve knjige posvećene ulozi Nikole Pašića u novijoj istoriji Srbije i Jugoslavije: Nikola Pašić, saveznici i stvaranje Jugoslavije (1984, 1995) i Nikola Pašić i jugoslovensko pitanje (I-II, 1985). Napisane na temelju, ranije najvećim delom nekorišćene, ogromne izvorne podloge, obe Stankovićeve knjige predstavljaju uzorne naučne monografije u kojima su ličnost i političko delovanje Nikole Pašića sagledani unutar širokog konteksta srpske, balkanske i evropske politike u vremenskom rasponu od kraja 19. veka do okončanja Prvog svetskog rata. Svojom izvanrednom erudicijom, faktografskim bogatstvom, čvrstom metodološkom strukturom kao i svežim interpretacijama zasnovanim na suverenom poznavanju tadašnje srpske, jugoslovenske i najznačajnijih ostvarenja svetske istoriografije, Stankovićeve monografije, bez imalo preterivanja, spadaju među najvrednija ostvarenja srpske istoriografije u drugoj polovini 20. veka. Istovetnom tematskom krugu Stanković je posvetio i knjige Nikola Pašić i Hrvati (1995) te Nikola Pašić. Prilozi za biografiju (2006) u kojima je objedinio rezultate svojih višegodišnjih istraživanja različitih dimenzija političke delatnosti Nikole Pašića. Stanković je priredio i niz prvorazrednih istorijskih izvora vezanih za političko delovanje Nikole Pašića: od programskog spisa Sloga Srbo-Hrvata (1995) u kome je Pašić izneo svoje razumevanje srpsko-hrvatske saradnje, preko brojnih Pašićevih beseda, govora i ekspozea u Narodnoj skupštini Kraljevine Srbije tokom Prvog svetskog rata a zatim i u Ustavotvornoj skupštini i parlamentu Kraljevine SHS – Nikola Pašić u Narodnoj skupštini (knj. IV, 1998) do dvotomnog zbornika pod nazivom Sto govora Nikole Pašića: veština govorništva državnika (I-II, 2007). Konačno, istoriji Srbije u Prvom svetskom ratu, nastanku i razvoju jugoslovenskog programa srpske vlade te jugoslovenskom ujedinjenju (pojavama i procesima koje je umnogome obeležila upravo državnička politika Nikole Pašića), Stanković je posvetio svoju monografiju Srbija i stvaranje Jugoslavije (2009; drugo, prošireno izdanje objavljeno je 2014. pod nazivom Srbija 1914–1918. Ratni ciljevi) koja, ujedno, predstavlja i svojevrsnu rekapitulaciju njegovih višedecenijskih istraživanja „Pašićeve epohe“ u istoriji Srbije i Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca.
Uporedo sa proučavanjem ličnosti Nikole Pašića i nastanka jugoslovenske države, Đorđe Stanković je započeo istraživanja društvenih grupa i institucija jugoslovenskog društva što je u tadašnjoj srpskoj i jugoslovenskoj istoriografiji predstavljalo gotovo u potpunosti zapostavljenu temu. Zainteresovavši se još na početku svoga naučnog rada za istoriju studentskog pokreta i Beogradskog univerziteta, Stanković se tokom narednih decenija predano bavio ovim problemom posvetivši mu, sam ili u koautorstvu, više knjiga i zbornika dokumenata – od knjige Studenti Beogradskog univerziteta 1838-1941: hronologija političkog života (u koautorstvu sa Andrejom Mitrovićem, Miloradom Radevićem i Đorđem P. Jovanovićem, 1971), preko tri obimna toma istorijskih izvora koja je priredio u koautorstvu sa Momčilom Mitrovićem – Zapisi i izveštaji Univerzitetskog komiteta KPS 1945-1948 (1985), Zapisnici i izveštaji IKKPS 1948-1952 (1987), Zapisnici Akcionog odbora SSU Beogradskog univerziteta 1939-1941 (1988) sve do zbornika „ogleda iz društvene istorije“ pod nazivom Studenti i univerzitet 1914-1954 (2000).
Konačno, treći tematski krug pitanja kojima je Đorđe Stanković kontinuirano posvećivao svoju istraživačku pažnju jeste teorija i metodologija istorijske nauke te istorija istoriografije. Smatrajući da poznavanje istorijske metodologije predstavlja neizostavni temelj naučnog proučavanja prošlosti kao i da je teorijsko-metodološko usavršavanje neophodan preduslov razvoja istorijske nauke, Stanković je sa velikim zanimanjem pratio savremenu teorijsku literaturu iz niza društvenih i humanističkih disciplina. Pored francuske istoriografije i škole Anala (čiji je rad pratio od početka 1970-ih godina), on je ispoljavao naročito zanimanje za rezultate sociologije, politikologije i socijalne psihologije kao i za obogaćivanje istorijske metodologije teorijsko-metodološkim pristupima društvenih nauka. Interesujući se za koncepte društvenih nauka kao što su društvena stratifikacija, odnos urbanog i ruralnog, elite i masa, zatim za različite teorije ličnosti i socijalno-psihološke činioce društvenog razvoja, Stanković je, sledeći globalne istoriografske trendove, istraživao mogućnost primene psihonalitičke teorije u interpretaciji delovanja istorijskih ličnosti i pisanju tzv. psihobiografija. Svoja interesovanja za razvoj istoriografije Stanković je predstavio u prvom tomu knjige Istoriografija pod nadzorom (I-II, 1996) napisanom u koautorstvu sa Ljubodragom Dimićem. Uprkos svoga nepretencioznog podnaslova – „prilozi istoriji istoriografije“ – reč je o prvom sintetskom prikazu razvoja istorijskog mišljenja od antičkih vremena do konstituisanja moderne istorijske nauke koji je nastao unutar srpske istoriografije. Istoriji istoriografije i, naročito, pojedinim teorijsko-metodološkim problemima istorijske nauke Stanković je posvetio mnoštvo članaka objedinjenih najvećim delom unutar knjiga Iskušenja jugoslovenske istoriografije (1988), Izazov nove istorije (I-II, 1992-1994), Istorijski stereotipi i naučno znanje (2004) te Neizvesna prošlost Srbije: odabrani naučni eseji (2014). Nastojeći da iskustvo svakodnevnog života „malog čoveka“ učini legitimnim predmetom istorijskog istraživanja Stanković je, sledeći podsticaje istorije privatnog života nastale u kruge francuskih analista, pružio, u srpskoj istoriografiji, metodološki posve inovativnu istorijsku studiju o „egzodusu Srba Zlatne doline“. Istražujući prošlost svoga slavonskog zavičaja sa stanovišta francuske „nove istorije“, Stanković je istoriju srpskog stanovništa u naseljima Požeške kotline prikazao u vidu zaokružene mikroistorijske studije, jedne među prvima u srpskoj istoriografiji čiji je autor istoričar sa najvišim naučnim zvanjima.
Kao nastavnik i pedagog pod čijim mentorstvom je diplomiralo ukupno 212 studenata istorije, magistriralo 23 dok je 19 njih odbranilo svoje doktorske disertacije, profesor Đorđe Stanković je umnogome uticao na oblikovanje naučnog istoriografskog diskursa o jugoslovenskoj državi koji se, upravo u godinama uoči, tokom i nakon raspada socijalističke Jugoslavije suočio sa nekritičkim odbacivanjem celokupnog jugoslovenskog istorijskog iskustva. Imajući u vidu pomenute procese usmerene ka reviziji istorijskih predstava o Jugoslaviji na temelju neokonzervativnih ideologija (čije je društvene korene pronalazio u novom rasporedu političke moći nastalom nakon raspada Jugoslavije), Stanković je u svojim naučnim i publicističkim radovima uporno insistirao na dvema činjenicama – na nužnosti modernizacije istorijske nauke i na njenom teorijsko-metodološkom usavršavanju kako bi se očuvalo i unapredilo racionalno jezgro istorijske nauke. Ovo posebno stoga što je, u vremenu obeleženom političkim i ideološkim lomovima i sveopštom krizom, obezbeđivanje racionalnih znanja o prošlosti smatrao najvažnijom funkcijom istorijske nauke kojom ona društvo u kome deluje oslobađa od široko rasprostranjenih zabluda i „istorijskih stereotipa“ na koje je neumorno upozoravao do konca svog života. Upravo u ovom emancipatorskom potencijalu naučne istoriografije Đorđe Stanković je pronalazio i njen konačni smisao.
Iznenadnom smrću profesora Đorđa Stankovića srpska istoriografija nije izgubila samo jednog od vodećih poznavalaca istorije jugoslovenske države već i doslednog modernizatora istorijske nauke čiji „nagoveštaji nove istorije“ tek treba da postanu trajne tekovine srpske istoriografije u decenijima koje su pred nama. U tom smislu, naučno delo profesora Stankovića obavezuje na poštovanje najviših standarda naučništva kojima se on rukovodio u svome radu.
Napomena: nekrolog će izaći krajem godine u godišnjaku “Spomenica Istorijskog arhiva Srem” (2017).