Mr Milivoj Bešlin

Doba Hobsbauma

 

Erik Hobsbaum (1917–2012), istoričar

 

                                                                            „Nekada sam mislio da profesija istoričara, za razliku od,

    recimo, nuklearnog fizičara, ne može da pričini nikakvu štetu.

                                                                               Sada znam da može. Odgovorni smo prema istorijskim

                                                                                    činjenicama uopšte i za kritiku političko–ideološke

                                                                                     zloupotrebe istorije posebno.

                                                                                   Veoma je važno za istoričara da zapamti svoju

                                                                                     odgovornost, koja je, iznad svega, u tome da bude

                                                                                      nepristrastan u odnosu na strasti politike identiteta

                                                                                                – čak iako ih i on oseća.

                                                                                         Moramo se suprotstaviti stvaranju nacionalnih,

etničkih i drugih mitova u procesu njihovog nastajanja.“

                                                                                                                        Erik Hobsbaum, 1993.

 

                                                                                                                * * *

         „Još treba osuđivati društvenu nepravdu i boriti se

                 protiv nje. Svet neće sam od sebe postati bolje mesto.“

                                                              Erik Hobsbaum, 2002.

 

Iste godine, 1917. kada je peterburški proletarijat izveo prvu uspešnu socijalističku revoluciju u istoriji, temeljno pripremanu kroz decenije rada ruske narodnjačke inteligencije, u Aleksandriji u tada britanskom Egiptu, rodio se Erik Hobsbaum, istoričar koji će svojim delom, ali i idejnim stremljenjima predstavljati sui generis katalizatora revolucije u istorijskoj nauci, tokom druge polovine XX i početkom XXI veka. Hobsbaum je bio dete Britanske imperije,  a njegov otac, za razliku od sina jeretika, bio je verni podanik Kraljevine, pauperizovani trgovac, poljsko–jevrejskog porekla. Majka, romansijerka bila je austrougarska državljanka. Venčali su se u Cirihu u neutralnoj Švajcarskoj, dok su njihove zemlje krvarile u prvom demokratskom ratu, do tada neviđene surovosti, koji će zauvek zbrisati civilizaciju dugog XIX veka, o čemu će njihov sin jednog dana tako nadahnuto i inspirativno pisati.

Prve godine detinjstva Erik Hobsbaum provodi sa roditeljima u poraženom Beču, ali ubrzo ostaje siroče i pod starateljstvom rodbine prelazi 1931. u Berlin, u kome se tada odigravao poslednji čin tegobnog umiranja Vajmarske Republike, prvog krhkog pokušaja demokratske Nemačke. Navedene istorijske okolnosti veoma su uticale na njegovo formiranje i obeležiće ga trajno. Između nadirućeg fašizma, sa antisemitizmom kao fundamentalnim segmentom i njegove najsnažnije negacije – komunizma, oštroumni jevrejski mladić suštinski nije imao alternativu. Ubrzo pod teretom velike depresije, izazvane ekonomskim krahom tridesetih, osiromašena porodica napušta Nemačku i odlazi u London, gde Erik postaje student na prestižnom Kembridžu. U to vreme na Kembridžu je, kako se seća Hobsbaum, bila „najcrvenija i najradikalnija generacija u istoriji Univerziteta, a ja sam bio do guše u tome.“ Uzbuđeno je čitao Bibliju tadašnjih komunista, Staljinov Kratak kurs istorije SKP(b). Jedna od ironija istorije je da će upravo u SSSR-u decenijama biti zabranjeni istoričar, zbog svog nedogmatičnog pristupa marksizmu.

U Drugom svetskom ratu nije imao značajniju ulogu jer je kao komunista bio nepodesan za obaveštajni rad, uprkos velikih lingvističkih sposobnosti i strasnih antifašističkih uverenja. Nije to bila jedina nepravda koju će doživeti zbog svoje idejne orijentacije. Iako briljantan student, priželjkivani poziv sa Kembridža, za nastavničko mesto na uglednom univerzitetu, nikada nije upućen. Veća šteta za Kembridž nego za mladog istoričara, presudiće vreme. Uprkos osećaju gorčine zbog toga, Hobsbaum je bio zahvalan svojim univerzitetskim profesorima koji su ih, iako konzervativci, upućivali na čitanje progresivnih francuskih Anala. Uticaj avangardne pariske škole ukršten sa neortodoksnim marksizmom, fundamentalno će uticati na formiranje najglasovitijeg tvorca britanske socijalne istorije, ostrvske verzije francuskih analista. Mudro i promišljeno, pobunjenička svest je kanalisana u naučnu sferu. U to vreme sem ideja socijalne revolucije i istorijske nauke, njegova velika pasija postaje i džez, koji je bio „zamena za ljubav“, kako će kasnije napisati ili „manifest kulturne revolucije“. Odlično je svirao usnu harmoniku. Pod pseudonimom Frensis Njutn (Francis Newton) 1959. je objavio knjigu posvećenu istoriji svoje omiljene muzike – The Jazz Scene. Drugo izdanje knjige iz 1989. objavljeno je pod pravim imenom autora.

Prepoznatljiv i cenjen u naučnim krugovima je postao svojim doprinosom istoriji civilizacije, koji je izašao 1962. godine. Bilo je to dobro poznato delo Doba revolucije 1789-1848. (Zagreb, 1987.) Postavio je danas široko prihvaćenu tezu o dvojnoj revoluciji – velikoj francuskoj i engleskoj industrijskoj kao kontinuiranom procesu koji menja društvene strukture u različitim evropskim (i ne samo evropskim) regijama. Kao marksista, ali i pristalica škole Anala, dosledno se držao principa totalne istorije, stavljajući pod svoju lupu ravnopravno: ekonomske, političke, kulturne, socijalne momente. Posebna vrednost ove i narednih knjiga je nezadržavanje na površini i hrabro hvatanje u koštac sa istraživanjima fenomena dugog trajanja. Pošto je Dobom revolucije načinio značajan iskorak u istorijskoj nauci, skrećući pažnju na svoj talenat, akribičnost i misaonost, sledećim tomom – Doba kapitala 1848-1875. (Zagreb, 1989.) etablirao se kao nezaobilazan autoritet, čije se knjige odlikuju čitljivošću, kreativnošću, produbljenim analizama, blistavom erudicijom. Širokim zamahom predstavio je nastanak svetske ekonomije, ostavljajući značajni trag, ali i lični pečat u istorijskoj nauci. Trećim tomom – The Age of Empire 1875–1914. (London, 1987.) potvrdio je svoj renome, analizirajući imperijalnu trku, koja će svoje ishodište i kulminaciju dostići Prvim svetskim ratom. Biće to krah jednog sveta, koga su srušili njegovi tvorci, ali i logičan kraj trotomne studije, započete rađanjem sveta potonulog u polja smrti sa Marne i Verdena. Kroz njegove knjige svet se prostro od tradicije ka savremenosti, a Hobsbaum propeo do nezaobilaznog naučnog autoriteta.

Iako je lavovski deo profesionalnog života posvetio prikazivanju razvoja i modernizacije tako širokog zamaha, stizao je da predaje na Birkbek koledžu za starije studente u Londonu, na Novoj školi za socijalna istraživanja na Menhetnu, Kvins univerzitetu u Belfastu, itd. Bio je član Izdavačkog saveta lista Past & Present, koji je pokrenulo Istorijsko odeljenje Komunističke partije Engleske. Primljen je u članstvo britanske i američke akademije nauka, a poneo je počasne doktorate mnogih svetskih univerziteta. Svoja belfastska predavanja objavio je u knjizi Nacije i nacionalizam od 1780: program, mit, stvarnost (Zagreb, 1993; Beograd 1996.) O fenomenima nacije i nacionalizma je posebno upečatljivo pisao u zborniku posvećenom upotrebi istorije u svrhu konstrukcije identiteta i poželjne slike prošlosti, pod nazivom Izmišljanje tradicije (Beograd, 2002). Ovaj zbornik, rađen u kouredništvu sa Terensom Rejndžerom, objavljen je 1983. iste godine kada i granične studije Ernesta Gelnera i Benedikta Andersona, zbog čega se ta godina naziva Annus mirabilis (čudesna godina). Objavljivanjem ove tri prekretne i danas već klasične monografije o nacionalizmu, struja modernista ili konstruktivista je trajnije nadvladala konzervativne epistemološke pristupe u izučavanju navedenih fenomena. Prema modernistima, nacije–države današnjice, zasnovane na etničkim principima, determinišu se kao zamišljene zajednice, nastale zahvaljujući idejnom pregalaštvu ili konstrukciji devetnaestovekovnih intelektualaca i političara, koji su nacional-romantizam književnosti, istoriografije i umetnosti pretočili u delatne političke programe.

Putovao je po Evropi, upoznao Latinsku Ameriku iz čega će se izroditi knjiga Bandits (London, 1969.) o pobunjenicima protiv društvene nepravde, u kojoj je pokušavao da razume i objasni njihovu motivaciju i ciljeve. Sličan spiritus movens imala je i Hobsbaumova prva knjiga, koja će naznačiti i determinisati kako njegov pristup nauci, tako i odnos prema društvu. Primitive Rebels (Manchester, 1959.) je posvećena izučavanju pretpolitičkih modela iskazivanja protesta zbog društvenih nepravdi i klasne nejednakosti. Rebelijanskim pokretima i društvenoj nepravdi je bila posvećena i njegova studija Captain Swing (London, 1969.), koja pod lupu stavlja pobunu engleskih seoskih radnika 1830. Tematskom krugu istorije radničkog pokreta pripada i njegova knjiga Workers: Worlds of Labour (London, 1984.), dok je velikoj francuskoj revoluciji posvećena monografija Echoes of Marseillaise (London, 1990.) pisana u povodu dvestote godišnjice pokreta koji je zauvek promenio i Evropu i svet.

Istorijskoj nauci Erik Hobsbaum se odužio inspirativnom, čitljivom i zavodljivom zbirkom eseja O istoriji (Beograd, 2002). Posvećenost izgradnji i proliferaciji kritičke istoriografije kao racionalne, nedogmatične i humane nauke o svim sferama društva, ali i svim socijalnim klasama, Hobsbaum je prekinuo sa redukcionističkom praksom omeđavanja istorijskih istraživanja isključivo na više društvene slojeve, karakterističnom za dominantne tokove britanske istoriografije. Zbog toga se s pravom može reći da je upravo on promenio shvatanje istorije, ali i kulture u širem smislu u britanskom društvu, raskidajući sa aristokratko-staleškim pristupom prošlim zbivanjima, uvodeći niže društvene slojeve kao legitimne objekte istraživanja, ali i subjekte istorije. Komunistički politički angažman u liberalnom socijalnom i političkom okruženju i sveobuhvatna marksistička misao, bez isključivosti i vulgarizacija karakterističnih za istočnoevropski deo kontinenta, nisu kreirali novu istorijsku školu ili zaokružen teorijski sistem u nauci, ali su svakako dali prekretan doprinos konstituisanju najbolje paradigme bavljenja zanatom istoričara.

Hobsbaum je u poslednjoj deceniji prošlog veka izrastao u jednog od najslavnijih i najcenjenijih britanskih, ali i evropskih intelektualaca svoje epohe. Sva pređašnja naučna dostignuća zasvodio je proslavljenom studijom Doba ekstrema. Istorija kratkog dvadesetog veka 1914-1991. izdatom prvi put u Londonu 1994. (Beograd 2004; Zagreb, 2009.) Nakon iščeznuća britanske KP, čija ga je dogma odvajala od savremene istorije, držeći se principa da je od distance same važnija svest o njoj, osetio se spremnim da naučno preispita i svoj XX vek. Rezultat je knjiga koja je pobrala bezbrojne nagrade i priznanja širom sveta; nazivana: remek-delom, veličanstvenom, zadivljujućom, briljantnom i stimulativnom, neophodnom, učenom, eruditskom, lucidnom, šarmantnom, itd. Nisu retke ni zamerke: da suviše jednostrano brani oktobarsku revoluciju, da se detektuje negativan stav prema SAD, da malu pažnju posvećuje holokaustu, da ne objašnjava centralnu temu veka – američku dominaciju, ali zato samouvereno tvrdi da je Sovjetski Savez spasao liberalnu demokratiju. Retki su istoričari XX veka koji svoj prestiž i ambiciju nisu temeljili na odobravanjima ili polemikama s Hobsbaumovim tezama. Doba ekstrema nesumnjivo su zenit naučne karijere i popularnosti ne samo u naučnim već i u širim čitalačkim krugovima. Ali tom studijom Erik Hobsbaum nije stavio tačku na svoje delo. Ubrzo posle toga su iz štampe izašla Interesantna vremena (Podgorica 2005; Zagreb, 2009.) obezoružavajuća i uzbudljiva autobiografija u kojoj on svodi račune sa proživljenim vekom kroz optiku ideologije kojoj je ostajao veran uprkos svim izazovima sa kojima se suočavala.

U osvit novog veka preispitao je istoriju sadašnjice, objavivši knjigu Globalizacija, demokratija i terorizam (Beograd, 2008.) Ova zbirka eseja bi mogla da se posmatra i kao logičan nastavak i svojevrsni appendix Dobu ekstrema, u kojoj analizira karakter i domete američke dominacije nakon završetka hladnog rata i sa njom povezane procese globalizacije, nacionalizam na koncu XX i početkom XXI veka, izazove terorizma sa kojima se svet suočava, perspektive demokratije, itd.

Poslednje njegovo delo posvećeno je marksizmu u kojem je bio čvrsto ukorenjen, kao svesti i nadi u jedno bolje i pravednije društvo. Zbornik radova, od kojih su neki ranije objavljeni, How to Change the World. Reflections on Marx and Marxism, štampan 2011. u Britaniji i SAD, daje pregled glavnih tendencija u Marksovim i Engelsovim delima, da bi se u drugom delu knjige posvetio analizi marksističke misli modifikovane u ideološko-politički program koji je dominirao kroz čitav kratki XX vek. Nedogmatični i neortodoksni pristup, lišen antikomunističkih tendencija, istovremeno s one strane svake glorifikacije i adoracije, doneo je racionalnu i dubinsku analizu fundamentalnog fenomena moderne levice.       

Erik Hobsbaum je preminuo u Londonu 1. oktobra 2012. u 96. godini. Najveće svetske novinske agencije i dnevni listovi preneli su vest o smrti proslavljenog istoričara. Uprkos fizičkog nestanka svog reprezenta, Dobu Hobsbauma ne nazire se kraj. Bez hiperbolisanja se može tvrditi da je Erik Hobsbaum, verovatno, najveći savremeni svetski autoritet istoričarskog zanata. Prihvatajući ili odbacujući njegove teze, pristup društvu i poimanje kritičke istoriografije, jedno je sigurno – nemoguće ih je zaobići; jer njegove knjige, ideje, naučni postulati, odanost samosvesti istoričareve struke i javni angažman posvećen borbi protiv društvenih nepravdi predstavljaju korpus znanja, profesionalnih vrednosti, ali i etičkih vrlina svakog obrazovanijeg čoveka na Zapadu.

(Objavljeno u “Helsinškoj povelji”, br. 169-170, Beograd, novembar-decembar 2012, g. XVII, str. 56-58 / zahvaljujemo kolegi Bešlinu na ustupanju članka i za web portal historiografija.hr)